Fotografie Bronisława Wilkoszewskiego

Fotografia Bronisława Wilkoszewskiego przedstawiająca wnętrze pawilonu wystawienniczego, na pierwszym planie stoisko zakładów I. K. Poznańskiego, z wyeksponowanymi tkaninami i próbnikami.

Sygnatura: MHMŁ/I/4673
Wymiary: wys. 34,5 cm, szer. 40 cm
Materiał: papier
Technika: reprodukcja, druk, fotografia
Fotograf: Bronisław Wilkoszewski
Datowanie: 1895.

Mistrz fotografii ilustracyjnej
Bronisław Wilkoszewski

Wśród wielu fotografii autorstwa Bronisława Wilkoszewskiego na szczególną uwagę zasługują te wykonane pod koniec XIX wieku, przedstawiające widoki wielkoprzemysłowej Łodzi. Mistrz fotografii ilustracyjnej, zwany przez wielu „łódzkim Canaletto” jest twórcą cennych dokumentów ikonograficznych będących dla nas niezastąpionym źródłem wiedzy o ludziach i architekturze miasta sprzed lat. Opowiadają one również o ważnych wydarzeniach historycznych, które miały tu miejsce. Pokazują jak Łódź zmieniła się na przestrzeni lat. Udowadniają, że w mieście będącym  ważnym ośrodkiem przemysłowym na terenie Królestwa Polskiego w końcu XIX wieku, oprócz dymiących fabrycznych kominów, parterowych domów tkaczy, rynsztoków  i zaniedbanych ulic, powstawały też obiekty o wyjątkowym wyglądzie architektonicznym.
Album „Widoki m. Łodzi” z 1896 roku jest jednym z pierwszych wydawnictw,  w którym umieszczono fotografie najbardziej reprezentacyjnych gmachów i miejsc w
mieście. [1] Wspomniany album zawiera 39 zdjęć budynków użyteczności publicznej, placów, ulic, świątyń, rezydencji i fabryk. Wśród „miejscowych perełek” znalazła się m.in. ulica Piotrkowska, pasaż Meyera z narożną, bardzo popularną wśród łodzian cukiernią Aleksandra Roszkowskiego. Jest też na fotografii albumu Dom Koncertowy (dzisiejsza Filharmonia im. Artura Rubinsteina), Dom Pinkusa (eklektyczna kamienica, w której „urzędował” Samuel Hirszenberg, a później, w narożnej wieżyczce budynku,  mieszkał Władysław Reymont), gmach Towarzystwa Kredytowego Miejskiego przy ul. Średniej (dziś ul. Pomorska) czy pałac J. Heinzla przy ul. Piotrkowskiej 104. Wilkoszewski fotografował ważnie dla mieszkańców miasta miejsca, tam gdzie nie tylko ogniskowało życie kulturalne, ale też religijne, łodzian, gdzie spędzali oni wolny czas i gdzie pracowali. Warto przyjrzeć się tym fotografiom i zobaczyć  jak wyglądał dawny Park Helenów z wiatrakami na horyzoncie, jak prezentowała się przy ul. Spacerowej (dziś al. Kościuszki) Wielka Synagoga Reformowana, (spalona przez hitlerowców w listopadzie 1939 r.). Wilkoszewski udokumentował też widoki najstarszych kościołów katolickich w Łodzi (Kościół WNMP na Starym Mieście czy Kościół św. Krzyża), cerkwi św. Aleksandra Newskiego czy Gimnazjum Męskiego przy ul. Mikołajewskiej (dziś ul. Sienkiewicza). W wydawnictwie znalazły się również interesujące zdjęcia pokazujące ówczesny Nowy Rynek (dziś plac Wolności). Widać na nich, oprócz starej zabudowy, biegnących gdzieś łodzian, przejeżdżające dorożki i wozy konne. Wśród nich widoczne są też elektryczne tramwaje „co to bez konia chodzą”. I tu pojawia się pytanie związane z datowaniem „Widoków m. Łodzi”, bowiem album, wg informacji na stronach tytułowych, wydany został w 1896 roku. Pierwsze tramwaje w Łodzi wyjechały na ulice w piątek 23 grudnia 1898 roku, skąd więc znalazły się na fotografiach Wilkoszewskiego z tego okresu? Być może wydany został jeszcze jeden album, późniejszy?

Album oprawiony został w sztywną okładkę powleczoną płótnem, na której wytłoczono ozdobne ornamenty roślinno - geometryczne. Zdjęcia podpisano bardzo ładnym, kaligrafowanym pismem w trzech językach: polskim, niemieckim i rosyjskim. Wydawnictwo mogło więc być adresowane do szerokiego kręgu odbiorców, poza tym mogło spełniać funkcję katalogu, prospektu reklamowego ówczesnej Łodzi. Z pewnością niejednokrotnie album był prezentem na pamiątkę wizyty w „bawełnianym grodzie” dla gościa z zagranicy, wiarygodnego kontrahenta czy nowego wspólnika.

O tym jak bardzo była to ekskluzywna publikacja niech świadczy poniższa informacja.
W 1897 roku w wydawnictwie warszawskim „Przewodnik Ilustrowany po Warszawie, Łodzi i okolicach fabrycznych” pisano w jednej z reklam, iż w zakładzie fotograficznym B. Wilkoszewskiego „Nakładem tego zakładu wyszło: 2500 ozdobnych Albumów z widokami Łodzi, które nabywać można we wszystkich Łódzkich księgarniach i u wydawcy. Ceny umiarkowane. Zdjęcia momentalne”.[2] Część „Przewodnika…” dotycząca  Łodzi zilustrowana została widokami właśnie autorstwa tego fotografa. Czytamy w niej: „Widoki te reprodukowane zostały w znacznym zmniejszeniu z wykwintnego wydawnictwa łódzkiej firmy fotograficznej „B. Wilkoszewski”,  zatytułowanego „Widoki Łodzi”.[3]

Bronisław Wilkoszewski, jak pokazuje historia, był wszędzie tam gdzie działo się coś ważnego w mieście. Jego reporterski zmysł, bardzo dobry warsztat techniczny, wyczucie kompozycji i przestrzeni sprawiły, że zarejestrowane przez niego na kliszy obrazy są niezastąpionym i często jedynym świadectwem minionych wydarzeń, tak ważnych dla dziejów Łodzi.
Do dziś zachowały się w zbiorach Muzeum Miasta Łodzi fotografie autorstwa Bronisława Wilkoszewskiego z Pierwszej Wystawy Rzemieślniczo - Przemysłowej w Helenowie. Została ona zorganizowana z inicjatywy Towarzystwa Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu. Wystawę otworzono wczesną jesienią, 26 września 1895 roku.[4] Na miesiąc park dla wielu łodzian zmienił się nie do poznania. Wzdłuż spacerowych alei ustawiono przestronny pawilon wystawienniczy, a do Helenowa ściągnęły tłumy zwiedzających. Prawie 120 wystawców – lokalnych przemysłowców, kupców i rzemieślników z Łodzi i kilku ze Zgierza -  prezentowało na ekspozycjach swoje wyroby bawełniane, wełniane, jedwabne oraz przędze i wełny. Wśród nich swoje tkaniny reklamowało przedsiębiorstwo m.in.  I.K. Poznańskiego, K. Scheiblera czy M. Silbersteina. W głównym pawilonie wystawowym prezentowała się również oficyna wydawnicza Rudolfa Luthera i skład pianin K. Koischwitza. Swoje stoisko na wystawie miał też zakład fotograficzny Bronisława Wilkoszewskiego i Eliasza Stumanna. We wnętrzu pawilonu ustawiono wielkogabarytowe, oszklone gabloty przypominające sklepowe witryny,  w których eksponowano udrapowane tkaniny, zawieszano ozdobne reklamy, przy niektórych ustawiano dekoracyjne kompozycje kwiatowe, girlandy i lustra. Widać też na zdjęciach różnego rodzaju i kształtu ekspozytory, np.: w formie stożków czy walców.  Dostęp światła z góry do pomieszczenia wystawowego zapewniały prostokątne świetliki umieszczone w suficie[5]. Obok głównego pawilonu ekspozycyjnego, ustawiono w Helenowie kilka mniejszych kiosków, w których  zaprezentowano wyroby miejscowego rękodzieła i rzemiosła ale także z innych miast Królestwa Polskiego.
Uchwyceni na fotografiach Wilkoszewskiego mężczyźni, ubrani są w eleganckie garnitury lub żakiety, wielu z nich ma na głowie lub trzyma w ręku ciemny cylinder. Spośród gości wyróżniają się wojskowi w galowych mundurach. Kobiety natomiast mają na sobie długie, wizytowe suknie. Dodatkowym elementem ubioru wielu z nich są ozdobne (zazwyczaj koronkowe) parasolki chroniące przed słońcem lub kapelusze. Taki odświętny strój uczestników Pierwszej Wystawy Przemysłowej niezaprzeczalnie świadczy o tym,  jak prestiżowe i ważne było to wydarzenie w Łodzi.

Wśród wielu zdjęć wykonanych przez Bronisława Wilkoszewskiego podczas otwarcia Wystawy, na szczególną uwagę zasługują te, na których rozpoznać możemy ważne osobistości, które zaszczyciły swoją obecnością tę uroczystość. Wśród zaproszonych gości pojawił się m.in. generał-gubernator warszawski, namiestnik Królestwa Polskiego Paweł Szuwałow[6] z małżonką i gubernator piotrkowski Konstantin Miller. Na kolejnej fotografii przed pawilonem głównym widać policmajstra Iłłariona Chrzanowskiego w towarzystwie naczelnika cyrkułu. Na takiej gali nie mogło zabraknąć członków Łódzkiego Towarzystwa Strzeleckiego w pełnym rynsztunku, urzędników i rosyjskich oficerów. Strzelcy tarczowi często uświetniali swoim uczestnictwem różne lokalne imprezy i uroczystości. Najprawdopodobniej ostatnim, znaczniejszym ich występem, był właśnie udział w otwarciu Wystawy Przemysłowej w Łodzi. W paradnych mundurach, w zwartym szeregu witali przybywających na otwarcie wystawy dygnitarzy carskich i innych gości. Ciekawostką związaną z tym zbiorem łódzkich fotografii, jest fakt, że na jednej z nich przedstawiającej wejście główne do pawilonu ekspozycyjnego, widać cień postaci fotografa wykonującego zdjęcie czyli samego Bronisława Wilkoszewskiego i kształt jego aparatu.
W zbiorach Muzeum Miasta Łodzi znajduje się 15 tekturowych kart fotograficznych zatytułowanych „Pierwsza Wystawa Przemysłowa w m. Łodzi 1895 r.”( tytuł napisany jest w języku rosyjskimi i polskim). W prawym dolnym rogu zdjęć widniej informacja „Fot. B. Wilkoszewski w Łodzi”. Ponadto każda fotografia przyklejona na karcie zdobiona jest dookoła stylową ramką, w narożnikach której umieszczono złocone ornamenty geometryczno-kwiatowe. Każda karta opatrzona jest klauzulą „kopijowanie zastrzega się”.
Oryginalnie w albumie z Pierwszej Wystawy Przemysłowej w m. Łodzi w 1895 r. znajdowało się 23 karty. Zbiór przechowywany w naszym Muzeum nie jest kompletny. Brakuje m.in. fotografii przedstawiającej wnętrze helenowskiej restauracji przygotowanej najprawdopodobniej na przyjęcie oficjalnych gości na poczęstunku, kilku panoram samego parku podczas zorganizowanej w nim Wystawy i paru zdjęć z wnętrza głównego pawilonu ekspozycyjnego, w tym widoku stoiska Bronisława Wilkoszewskiego.

Przedstawione powyżej albumy fotograficzne są dzisiaj dla nas cennym dokumentem obrazującym Łódź z końca XIX wieku. Materiał ikonograficzny w nich zebrany to swoisty reportaż z miasta. Bronisław Wilkoszewski, jak pisze Marek Budziarek, to „niepowtarzalny dziejopis miasta”[7] i to właśnie jemu wielu badaczy historii Łodzi przyznaje  palmę pierwszeństwa w miejskiej fotografii. Albumy jego autorstwa, wydane w latach 90. XIX wieku uznać można za najlepsze i najciekawsze wydawnictwa pokazujące wielką, łódzką, metropolię przemysłową.

Opracowała: Beata Kamińska (Oddział Kultur i Tradycji Wyznaniowych MMŁ)

Więcej zdjęć można zobaczyć tutaj

[1] Pierwszy, nieodnaleziony do dzisiaj, ale potwierdzony we wzmiankach prasowych („Dziennik Łódzki”, 1885, nr 11, 16.01., str.2. „Dziennik Łódzki”, 1884, nr 217, 28.09, str.3, „Dziennik Łódzki”, 1885, nr 134, 03.07., str. 3) był album w prasie nazwany „kompletem widoków łódzkich w dużym formacie” wydany przez Eliasza Stumanna w Dreźnie. Prezentowany był w styczniu 1885 r. w witrynie księgarni Ludwika Fischera.
[2] „Przewodnik Ilustrowany po Warszawie, Łodzi i okolicach fabrycznych”, Warszawa, 1897, s.365
[3] „Przewodnik Ilustrowany po Warszawie, Łodzi i okolicach fabrycznych”, Warszawa, 1897, s.383
[4] „Tydzień”, Piotrków, nr 40 z 06.10.1895 r., str. 1, artykuł „Wystawa przemysłowa w Łodzi” „Na niezwykłą w dziejach Łodzi uroczystość otwarcia wystawy przemysłowej raczył 26 września zawitać do naszego miasta J. E. Generał Gubernator Warszawski i Dowodzący Wojskami okręgu, hr P.A.Szuwałow o godz. 11 ¾ rano…”
[5] Po wystawie pawilon miał zostać umieszczony na którymś z łódzkich placów jako hala targowa. W 1900 roku kupił go fabrykant Juliusz Kunitzer, chcąc stworzyć w nim na Widzewie Teatr Ludowy dla swoich robotników. Jednak ksiądz Karol Szmidel przekonał  Kunitzera do oddania pawilonu na potrzeby jego wiernych. Przeniesiony na Widzew budynek zaczął pełnić funkcję tymczasowej świątyni pod wezwaniem św. Kazimierza.
[6] Była to prawdopodobnie jego pierwsza wizyta w Łodzi
[7] Marek Budziarek, Łodzianie, Łódź, 2000, s. 149