Rys ręczny miasta fabrycznego Łodzi

„RYS RĘCZNY MIASTA FABRYCZNEGO ŁODZI”, 1849 R.

Sygnatura: MMŁ/HD/2749
Datowanie: 31 sierpnia 1849 r.
Materiał i technika: papier, tusz barwny
Wymiary: 32 x 56 cm

Opracowanie kartograficzne pod powyższym tytułem jest najstarszym z zachowanych planów mia­sta, obejmujących zarówno obszar Starego Miasta, jak i nowych dzielnic rzemieślniczo- przemysło­wych – Nowego Miasta, Łódki i Nowej Dzielnicy. Wykonany został ręcznie kolorowym tuszem, bez podania skali (prawdopodobnie opartej o wprowadzone w tymże roku w Królestwie Polskim miary rosyjskie) 31 sierpnia 1849 roku przez 27-letniego urzędnika magistrackiego w Łodzi Józefa Lenartowskiego, . Lenartowski urodził się w 1822 r. w Kotlinach (parafia Kurowice, gmina Brójce, powiat łódzki) i był synem ekonoma w tamtejszym majątku. Po zakończeniu służby w Łodzi w latach 1859-1870 pełnił urząd burmistrza Tomaszowa Mazowieckiego. Plan miasta niewątpliwie opracowany został dla potrzeb magistratu, być może z powodu prowadzonej wówczas regulacji numeracji miejskich nieruchomości w celach katastralnych. Autor planu zapewne nie posiadał wykształcenia geometry i być może posłużył się planem sporządzonym wcześniej. Jest jednak niemal pewne, że jego pracą posłużył się pierwszy dziejopis Łodzi Oskar Flatt, który w swojej monografii „Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym” z 1853 r. zamieścił z drobnymi uzupełnieniami litografowaną wersję planu z 1849 r.

Uproszczony plan, zorientowany równoleżnikowo (północ z lewej strony), ukazuje siatkę ulic, rynków i dróg wylotowych z miasta, cieki wodne, podział na parcele oraz zabudowę z rozróżnieniem na budynki murowane (kolor czerwony) i drewniane (czarny), co powielił (w czerni i bieli) Flatt. Spośród zabudowań wyróżnione zostały imiennie największe zakłady fabryczne – Grohmanna, Geyera, Landego, Petersa i Wendischa (ten ostatni od 1845 r. był własnością Moesa), ponadto szpital św. Aleksandra. Zaznaczono także powstały w obrębie Nowej Dzielnicy Park Angielski, zwany później parkiem Źródliska oraz „Osadę Szlązaki” (Ślązaki) i „Posiadło Lamus”.

Unikatowe opracowanie kartograficzne Lenartowskiego jest interesującym źródłem historycznym z pierwszej połowy XIX wieku, pozwalającym mimo braku zaznaczenia drobniejszych obiektów gospodarczych (szop, komórek itp.), na dosyć dokładną analizę stanu zabudowy mieszkalnej i przemysłowej oraz rozbudowy sieci komunikacyjnej miasta w okresie poprzedzającym rozwój Łodzi wielkokapitalistycznej. Plan ukazuje sukces śmiałej myśli urbanistycznej polskich planistów w dobie konstytucyjnej Królestwa Polskiego, którzy projektując odrębne dzielnice rzemieślniczo-przemysłowe na osi głównej arterii komunikacyjnej traktu piotrkowskiego (ulicy Piotrkowskiej stworzyli największy ośrodek przemysłowy ówczesnego państwa.

Bibliografia:

M. Janik, J. Kusiński, M. Stępniewski, Z. Szambelan, Łódź na mapach 1793-1939, Łódź 2012.
M. Jaskulski, Przemiany układu komunikacyjnego Łodzi w okresie konstytucyjnym Królestwa Polskiego, Miscellanea Łódzkie, Muzeum Historii Miasta Łodzi, nr 1, 1990, s. 3-9.

Opracował Mirosław Jaskulski, Dział Historii